Röst hlaut styrk frá bandaríska góðgerðasjóðnum National Philanthropic Trust til þess að kaupa ómannað yfirborðsfar af gerðinni Data Xplorer USV (Uncrewed Surface Vehicle). Farið ber heitið Súla og er smíðað af kanadíska fyrirtækinu Open Ocean Robotics. Súla er sérhönnuð fyrir Röst og er útbúin fjölda sérhæfðra hafrannsóknamælitækja en hún er fyrsta Data Xplorer farið sem Open Ocean Robotics selur og er fyrst sinnar tegundar á Íslandi. Súla stóðst allar væntingar í jómfrúarferð sinni í október 2025 við gagnasöfnun í hafi fyrir sjávarflæðisrannsókn Rastar og samstarfsaðila. Verið er að vinna úr gögnum þeirrar rannsóknar og verða niðurstöður birtar um leið og þær eru tilbúnar.
Á fyrsta ársfjórðungi 2026 mun Röst fínstilla skynjara og vélbúnað farsins, þar sem byggt verður á reynslu og niðurstöðum vettvangsprófana árið 2025. Markmiðið með því er að efla notkunarmöguleika farsins. Þegar tekur að vora mun Röst vinna markvisst að því að bera saman gögn frá mælitækjum Súlu við áreiðanleg og vísindalega sannreynd mælitæki ásamt því að meta fjölmarga notkunarmöguleika Súlu við haf- og loftslagsrannsóknir. Hér er klárlega um að ræða kærkomna viðbót og eflingu til hafrannsókna við Ísland, en gögn frá Súlu geta m.a. veitt okkur aukinn skilning á samspili loftslagsbreytinga, strauma hafsins og lífríki þess. Hingað til hafa stór rannsóknarskip, knúin af jarðefnaeldsneyti, verið notuð til slíkra mælinga hér á landi og má því segja að um sé að ræða upphaf nýs tímabils í hafrannsóknum við Ísland, bæði hvað varðar hagkvæmni og kolefnisspor rannsókna ásamt þeim kostum sem felast í því að nota ómannað far við krefjandi aðstæður.
Á tímabilinu 6. -19. október framkvæmdi Röst, í samstarfi við innlent og erlent vísindafólk, sjávarflæðisrannsókn í Hvalfirði með það að markmiði að skilja flæði og hreyfingar sjávar í firðinum betur á því afmarkaða svæði. Sá skilningur getur einnig stuðlað að betri þekkingu á því hvernig ferlar sjávarflæðis í fjörðum hegða sér almennt, sem hægt væri að yfirfæra á aðra sambærilega firði eða hafsvæði.
Sérhannað blöndunartæki Rastar, nýtt rafknúið hafrannsóknafar og vísindafólk stóðust vel þá prófraun að stunda slíkar rannsóknir á þessum árstíma. Þar nýttist séríslensk þekking í hafrannsóknum og verkfræði vel ásamt reynslu vísindafólks úr heimskautarannsóknum. Unnið er úr niðurstöðum og öll gögn verða gerð opin og aðgengileg.
Til þess að sannreyna niðurstöður hafstraumalíkans af Hvalfirði (sjá neðar á síðunni), var litlu magni af vistfræðilega skaðlausu litarefni dreift á litlu svæði í firðinum. Þá var fylgst með dreifingunni í hafi með yfirborðsförum búnum mælitækjum og neðansjávarmyndavélum sem og í lofti með drónum sem búnir voru LiDAR og fjölrófsmyndavélum. Hægt er að lesa um rannsóknir sem beita svipaðri aðferðafræði hér.
Að rannsókninni kom vísindafólk sem er í fremstu röð á sínu sviði m.a. frá bresku hafrannsóknamiðstöðinni National Oceanography Centre (NOC), hafsamtökunum [C]Worthy, Háskóla Íslands og vísindahópnum Ebb Carbon. Þessi rannsókn Rastar var fjármögnuð af óhagnaðardrifnu samtökunum Carbon to Sea Initiative.
Hafrannsóknastofnun hefur gert hafstraumalíkan fyrir hafsvæðið umhverfis Ísland en líkanið nær ekki til fjarða. Röst fékk því óhagnaðardrifna rannsóknarfélagið [C]Worthy til að þróa nákvæmt staðbundið hafstraumalíkan af Hvalfirði. Líkanið er byggt á ROMS (e. Regional Ocean Model System) og var fínstillt með raungögnum. Líkanið getur m.a. hermt hringstreymi ásamt hringrás kolefnis og næringar í firðinum.
Gögnin okkar eru opin og aðgengileg öllum og því er möguleiki á að tengja Hvalfjarðarlíkanið við núverandi hafstraumalíkan Hafrannsóknastofnunar og fá nákvæmara líkan af hafstraumum við Ísland en áður.
Áður en hafist er handa við rannsóknir er afar mikilvægt að afla vandaðra grunngagna. Við buðum því út grunnrannsóknir í Hvalfirði. Nokkur vönduð tilboð bárust, bæði frá innlendum og erlendum aðilum, en að lokum var Hafrannsóknastofnun metin hæfust til að framkvæma óháðar grunnrannsóknir á haffræði og líffræði Hvalfjarðar.
Grunnrannsóknirnar eru afar víðtækar og fela í sér 15 mánaða athuganir á eðlisfræði, karbónatefnafræði, líffræði og vistkerfum botns og uppsjávar í Hvalfirði. Öll gögn og allar niðurstöður úr grunnrannsóknum á haffræði og líffræði Hvalfjarðar verða gerð öllum aðgengileg.
Í júlí 2024 fengum við rannsóknarleyfi til að gera undirbúningsrannsókn í Hvalfirði sem fólst í því að setja vistfræðilega skaðlaust og óvirkt sporefni í sjóinn og mæla dreifingu þess um fjörðinn á sérútbúnu rannsóknarskipi.
Tilgangur rannsóknarinnar var tvíþættur:
- Að skoða loftskipti milli andrúmslofts og sjávar og kanna hversu háð þau eru vindhraða í firðinum.
- Að mæla lárétta dreifingu sporefnanna í samræmi við hreyfingu sjávar í firðinum til að sannreyna líkön og undirbúa þannig næstu rannsóknir.
Rannsóknin var samstarfsverkefni fjölmargra innlendra og erlendra vísindaaðila og óhagnaðardrifna vísindasamtaka.
Aukning á basavirkni sjávar (e. Ocean Alkalinity Enhancement, OAE) snýst um að rannsaka hvort hægt sé að örva náttúrulegt kolefniskerfi hafsins. Aukin basavirkni sjávar hefur verið vel rannsökuð á vísindastofum og í hálflokuðum „mesocosm“-rannsóknum í áratugi en nú þarf gögn úr rannsóknum við raunverulegar hafaðstæður til að afla aukinnar þekkingar áður en hægt er að taka ákvörðun um hvort beita ætti aðferðinni eður ei. Hér má lesa meira um aukingu á basavirkni sjávar.
Sótt var um rannsóknarleyfi til að gera vettvangsrannsókn á aukinni basavirkni sjávar í Hvalfirði. Íslensk stjórnvöld töldu ekki lagaramma til staðar til þess að geta veitt leyfi að svo stöddu og höfnuðu því beiðninni og eru aðilar í samtali um áframhaldið. Leyfi var þó veitt fyrir sjálfstæðri sjávarflæðisrannsókn, sem framkvæmd var í október 2025, sem ekki felur í sér aukna basavirkni sjávar.
Basavirknirannsóknin miðar að því að kanna mögulega virkni þess að nota basann natríumhýdroxíð (NaOH) til að auka basavirkni sjávar á litlu svæði. Basinn verður þynntur verulega með ferskvatni áður honum verður dreift og verður því ekki hættulegur lífríki á neinn hátt.
Stór hluti af rannsókninni verður að sannreyna vöktunar-, skrásetningar- og sannprófunaraðferðir (MRV) sem almennt eru notaðar í rannsóknum á kolefnisföngun. Umfangsmikil sýnataka og vöktun á umhverfisþáttum mun fara fram bæði fyrir rannsóknina, meðan á henni stendur og eftir að henni lýkur.
Á meðan á þessari rannsókn stendur verður einnig lögð mikil áhersla á að fylgjast með líffræðilegum og vistfræðilegum viðbrögðum við hugsanlegum breytingum á umhverfinu. Þótt við gerum ekki ráð fyrir neinum umhverfisáhrifum af þessari rannsókn mun hún gagnast vísindasamfélaginu sem rammi fyrir aðrar rannsóknir.
Rannsóknin er samstarfsverkefni fjölmargra innlendra og erlendra vísindaaðila og óhagnaðardrifinna vísindasamtaka.
